HALK MİMARİSİ VE YAPI USTALIĞI
Endüstri Öncesi Dönemin (Tarım Çağı) kendisine has şartları içerisinde yaratılan ve 19. yüzyılda meydana gelen Endüstri Devrimiyle birlikte yok olmaya başlayan halk mimarisi; yaratıldığı çağın ve çevrenin sunduğu teknik, malzeme ve bilgi birikimi ile halkın ihtiyaçlarına göre şekillenip biçimlenen; yaratıcısı olan toplumun yaşam tarzını, toplumsal ilişkilerini, üretim ve tüketim biçimlerini, inanış ve geleneklerini en yalın biçimde ortaya koyan kültürel bir olgudur. Akademik olarak tanımlanabilecek bir eğitim sisteminden ya da yazılı kaynaklardan beslenmeyen bu olgunun oluşumunda en önemli unsur olarak karşımıza çıkan tecrübe ve bilgi birikimi babadan oğula usta-çırak ilişkisi içerisinde kuşaktan kuşağa aktarılmakta, bu da mimariye anonim bir çehre kazandırmaktadır.
Estetik ve lüksten çok işlevsel kaygıların ve rasyonel çözümlerin ağır bastığı halk mimarisi; ev, ambar, samanlık, köyodası, çeşme, kuyu, türbe, değirmen, cami, mescit gibi anıtsallıktan uzak; yapılışları itibarıyla içerisinde yer aldığı iklim, coğrafya ve doğa ile uyumlu eserleri kapsamaktadır.
Herhangi bir mimari eserin halk mimarisi kategorisi içerisinde yer almasını sağlayan kıstas onun adı, tipi, büyüklüğü ya da fiziki olarak bulunduğu yer değildir. Kıstas, o yapıtın üretilmesi sürecine hâkim olan felsefi düşünce ile yaratıcılarının dünyaya bakış açısıdır. Bundan dolayı halk mimarisi ürünleri merkezi idarenin ya da toplumun ortak eğilimlerinden kopuk elitist sınıfların otorite, güç, zenginlik ve ihtişamlarını simgeleyen; bir parça da olsa "ölümsüzlük iksirinden" pay almayı uman mimari yapıtlardan kesin olarak ayrılır. Endüstriye dayalı yapay malzemelerden ziyade yakın çevrede kolaylıkla ulaşılabilen doğal malzemelerin kullanılmasından dolayı (ormanlık alanlarda ahşap, volkanik bölgelerde taş, bozkırda çamur) ortaya çıkan ürünler de içerisinde yer aldıkları doğaya ve iklime uyumludur.
Yapı ustalığı geleneksel bir meslek olup kırsal kesimde inşaat faaliyetlerini profesyonel olarak icra eden kişiler usta olarak adlandırılır. Bu kişiler bir binayı temelinden çatısına kadar inşa edebilecek kapasitede olan meslek erbaplarıdır. İstisnaları olmakla birlikte ustalık genellikle babadan oğula aktarılan ya da hep aynı aileler tarafından sürdürülen geleneksel bir meslektir. Ancak esasında ustalar da köyde ya da kasabada yaşayan diğer insanlar gibi toprak işleyen ve hayvancılık yapan çiftçilerdir. Ustalık ancak yılın uygun mevsiminde ve eğer iş varsa yürütülür. Bina ustalarının dışında yapı ekibinde taşçı, marangoz, çamurcu, kerpiççi ve ameleler de yer alır. Bunların esas görevi ustaya çeşitli şekillerde yardımcı olmak ve yapı gerecini hazırlamaktır. Ancak inşaat faaliyeti profesyonel olarak bu işi icra eden kişilerin dışında tüm ailenin ve hatta akrabaların ve komşuların da bizzat katıldığı, ailenin büyüklüğünün, ekonomik durumunun ve özel ihtiyaçlarının da göz önünde bulundurulduğu kolektif bir süreçtir. İnsan gücüne dayalı zor bir meslek olması nedeniyle yapıcılık işlerine ancak delikanlılığa adım atmış, bünyesi sağlam gençler dâhil olabilir. Babası ya da yakın bir akrabası ile birlikte çalışmaya başlayan veyahut ta “eti senin kemiği benim” denilerek bir ustanın yanına verilen ve böylece bu mesleğe adımını atan genç ilk yıllarında basit bir amele olarak çalışır; ustalara harç, kerpiç, taş, tuğla taşır, çamur karar. Bir yandan da yapıcılıkla ilgili teknik bilgileri edinir. Aletlerin kullanılmasını ve maliyetle ilgili çeşitli hususları öğrenir. Yeteneğine bağlı olarak birkaç yıl içerisinde kalfa olarak çalışmaya başlayan genç, otuzlu yaşlarından itibaren usta olarak kendi başına mesleği idame ettirir.
Kaynak: DAVULCU, Mahmut (2009), Sakarya Yöresi Kırsal Yerleşmelerinde Konut Mimarisi ve Ustalık Geleneği Üzerine Bir İnceleme, Kastamonu Üniversitesi Eğitim Dergisi, Cilt XVII, sf.687-706.
http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,12760/halk-mimarisi-ve-yapi-ustaligi.html
