İSİM TAMLAMASI
İki isim unsurunun iyelik sistemi içinde yan yana gelmesiyle oluşan kelime grubudur. Tamlama şeklindeki kelime gruplarında önce tamlayan, sonra tamlanan yer alır. İyelikli kısım daima sonda bulunan tamlanan kısmıdır.
İsim tamlaması iki türlüdür. Baştaki isim unsuru "ilgi eki" yani, isme gelen eklerden "-ın,-in,-un,-ün" ekini almış ise, "belirtili", almamış, eksiz ise "belirtisiz" isim tamlamasıdır. İlgi ekinin diğer adı, tamlayan ekidir. İyelikli kısmın "kimin, neyin" olduğuna dair bir ilgi kurar.
Zaten bu ek, Türkçe’de sadece ve sadece belirtili isim tamlaması kurmaya yarar.
Belirtili isim tamlamasını şöyle formülleştirelim: (İsim unsuru+ilgi eki + isim unsuru+iyelik eki ).İsim unsuru demekten muradım, başta ve sonda ayrı bir kelime grubu olabileceğini belirtmektir.
Belirtisiz isim tamlaması da : (isim unsuru + isim unsuru+iyelik eki) şeklinde kurulur.
Belirtisiz isim tamlaması örneği:
Ana kucağı = ana + kucak+ı
Yol hazırlığı = (yol) + (hazırlık+ı)
Salon takımı = (salon) + (takım+ı)
Çalışma ve sosyal güvenlik bakanlığı= (çalışma ve sosyal güvenlik)+(bakanlık+ı)
Karanfil ve sümbül kokusu = (karanfil ve sümbül) + (koku+su)
Belirtili isim tamlaması örneği:
Sabahın güzelliği = (sabah+ın) + (güzellik+i)
Düşen uçağın kara kutusu = (düşen uçak+ın) + (kara kutu+su)
Annemin nefes kesen güzelliği= ((ben+im) anne+m+in) + (nefes kesen güzellik+i )
Küçük kızın kırmızı, tombul, gül yaprağı gibi taze, mis kokulu yanacıkları = (küçük kız+ın) + (kırmızı, tombul, gül yaprağı gibi taze, mis kokulu yanacıklar+ı)
Burada üzerinde çok dikkatle durulması gereken husus, belirtisiz isim tamlamasının unsurları arasına, başka hiç bir kelimenin giremeyeceğidir. Öyleyse, "Ankara eski valisi" yahut "TBMM eski başkanı" gibi kuruluşlar tamamen cehalet örneğidir. Çünkü başta bulunan eski, yeni, güzel, çirkin vb. sıfatlar, sadece iyelik eki taşıyan ismi nitelerler. Sıfatın önündeki Ankara ve TBMM'yi nitelemezler. Zaten mantıklı da değildir. Doğrusu, "eski Ankara valisi" veya "yeni genelkurmay başkanı" şeklindedir.
Belirtili isim tamlamasında ise iki isim unsurunun arasına, örneklerde de görülebileceği gibi pek çok kelime ve kelime grubu girebilir. İsim tamlamaları, cümle içinde özne, nesne, dolaylı tümleç ve yüklem olarak vazife görürler.
BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI
İsim tamlamasının bir çeşididir. İki veya daha fazla ismin iyelik sisteminde bir araya gelmesiyle oluşan tamlamaya isim tamlaması denir. Belirtili ve belirtisiz diye iki çeşidi vardır.
Belirtili isim tamlamasında, baştaki tamlayan kısmına, isme gelen eklerden (-nın, -nin, -nun, -nün ) eki gelir.
Kimin- neyin diye sorulduğunda sondaki kısmın kime veya neye ait olduğunu gösterir. Sondaki isim kısmına ise yine isme gelen eklerden iyelik eki dediğimiz sahiplik eki gelir: (-m, -n, -sı / -mız, -nız, -ları) neyin nesi diye bir kalıp yazabiliriz. ne- y- in ne- si...
örnek: “adam- ın bir- i “
Belirtili isim tamlamasında tamlayan ve tamlanan arasına bol bol başka unsurlar girebilir:
“…sabah rüzgârı-nın insanı kendinden alan, serinletici, ferah koku-su …”
Aslında, sabah rüzgârının kokusu asıl tamlamadır. Aradakileri, belirtili isim
tamlamasının bir özelliği olarak kullanabilmekteyiz. Bu durumundan dolayı, belirtili isim tamlamasını, bir fotoğrafı çekerken zum yapmaya benzetebiliriz. Fotoğraftaki detayları bize verir, bir şeyin kime ait olduğunu inceler. Özele iner.
Belirtisiz isim tamlamasında ise, baştaki tamlayan kısmı hiç bir ek almaz. Sondaki tamlanan kısmına iyelik eki getirilir: sabah rüzgâr- ı Belirtisiz isim tamlamasını, genel bir video çekimine benzetebiliriz. Adı üstünde, belli belirsizdir, geneldir, bir kişiye ait değildir.
Bu tamlamanın en dikkat edilmesi gereken yönü, iki isim unsurunun arasına asla bir başka kelimenin giremeyecek olmasıdır: eski / meclis başkanı örneğinde olduğu gibi. Zira eski sıfatı, başkanın, yani iyelikli kısmın sıfatıdır. (meclis eski başkanı derseniz, Türkçe’yi katledersiniz. ) Televizyonda, radyoda, akademisyenlerin ağzında, öğretmenlerde, ne yazık ki bu yanlış kullanış hep işitilmektedir.
Zincirleme isim tamlaması ise, iç içe geçmiş isim tamlamalarından ibarettir.
Tamlayan veya tamlanan kısımlarında belirtisiz isim tamlaması da bulunabilir:
Ankara valisi-nin / koruma- ları: belirtili isim tamlaması
Ankara / vali- si: belirtisiz isim tamlaması Ne hikmetse, bu kadarcık bilgiyi bütün örneklerime rağmen, öğrencilerime bir türlü istediğim gibi öğretemem. Sebebi? Çok açık: radyo ve televizyon.
TAKISIZ İSİM TAMLAMASI
Son zamanlarda dil bilgisi üzerine çalışan ilim adamlarının dahî kafasını karıştıran bir terimdir.
İsim tamlaması, iyelik sistemi içinde meydana gelen bir kelime grubudur. İster belirtili, ister belirtisiz olsun, daima iyelik eki vardır. Takısız isim tamlaması olmaz. Bu, mis gibi sıfat tamlamasıdır. Açıklamalarına kendileri de inanmıyorlar herhalde. Şöyle diyorlar:
--"Çelik kapı", her iki kelime de isim olduğundan ve maddî anlamda
kullanıldığından takısız isim tamlamasıdır;
"çelik bilek" ise, baştaki çelik mecaz anlamda olduğundan, sıfat tamlamasıdır.
Cânım efendim, çelik kapı demek, çelikten yapılmış kapı demek değil midir?
Haydi bu kelime grubunu tahlil edelim:
çelikten yapılmış : sıfat fiil grubu
kapı : isim
çelikten yapılmış kapı : sıfat tamlaması
Nedir bu işler vay Karagöz'üm? Bir avuç dil bilgini bile bir araya gelip dertlere derman bulamıyor bu memlekette.
